مشکلات و ناراحتی‌های زانو جزء عوارض بسیار شایع به شمار می‌آید. مشکل زانو در بدترین حالت با درد طاقت‌فرسایی همراه است که انجام فعالیت‌های روزمره، مانند پیاده‌روی را مختل می‌کند. بیماران هنگام خم کردن زانو، تحمیل وزن روی زانو یا در تمام ساعات روز از زانو درد رنج می‌برند. اگر مطمئن نیستید که مفصل زانو دچار چه مشکلی شده است، بهره‌گیری از ابزار تشخیصی نقطه‌ی شروع خوبی برای تعیین دقیق مشکل خواهد بود. خوشبختانه درمان‌ها و روش‌های مختلفی برای مدیریت درد وجود دارد که مشکلات زانو را تسکین می‌دهد یا از بین می‌برد.
متخصصین کلینیک توانبخشی و فیزیوتراپی امید بعد از معاینه دقیق بیمار در صورت لزوم از جدیدترین روش های عکسبرداری برای تشخیص علت بیماری استفاده می کنند. پس از تشخیص با رویکرد پلکانی به درمان بیماری می پردازند. در این رویکرد درمان از روش های ساده آغاز می شود و در صورت نیاز روش های پیچیده تر تجویز خواهند شد.
علل زانودرد
مفصل زانو از استخوان، غضروف، رباط و مایع تشکیل می‌شود. عضلات و تاندون‌ها حرکت دادن مفصل زانو را ممکن می‌سازند. چنانچه هر یک از این ساختارها آسیب ببیند، مشکلات زانو بروز می‌یابد. شایع‌ترین علل زانودرد عبارت است از:
- آرتروز : غضروف مفصل به تدریج ساییده می‌شود.
- روماتیسم : زانو متورم می‌شود و غضروف مفصلی از بین می‌رود.
- آسیب‌دیدگی رباط: آسیب دیدگی رباط صلیبی قدامی (ACL) معمولاً پی‌آمد حرکت چرخشی ناگهانی زانو است. آسیب دیدن رباط صلیبی خلفی (PCL) معمولاً نتیجه‌ی وارد شدن ضربه‌ی مستقیم به زانو، برای مثال هنگام تصادف رانندگی یا فعالیت‌های ورزشی است.
- آسیب‌دیدگی تاندون: شدت آسیب‌دیدگی تاندون از التهاب تا پارگی متغیر است و عمدتاً در اثر زمین خوردن یا استفاده‌ی بیش از حد و نامناسب از زانو حین ورزش کردن رخ می‌دهد.
- اختلال‌ها و آسیب‌دیدگی‌های غضروف: آسیب‌دیدگی، استفاده نامناسب و بیش از اندازه، ضعیف شدن عضلات یا هم‌راستا نبودن ساختارهای زانو موجب نرم شدن غضروف کشکک زانو می‌شود. همچنین وارد شدن ضربه به زانو گاهی موجب جدا شدن تکه‌ای از غضروف می‌شود.
- شکستن کشکک زانو: استخوان کوچک و گردی به نام پاتلا یا کشکک زانو جلوی زانو قرار دارد. این استخوان گاهی در اثر وارد شدن ضربه‌ی مستقیم یا زمین خوردن می‌شکند.
رادیوگرافی، سی تی اسکن و ام آر آر آی زانو
آزمایش‌های تصویربرداری این امکان را برای پزشک فراهم می‌کند تا داخل زانو را به روشی بدون درد ببیند. متداول‌ترین روش‌های تصویربرداری برای تشخیص مشکلات زانو را در این بخش معرفی می‌کنیم.
رادیوگرافی
رادیوگرافی استاندارد آزمایش ساده‌ای است که در آن پرتوی اشعه ایکس (نوعی تابش الکترومغناطیسی) از زانو رد می‌شود تا تصویری دوبعدی را از استخوان‌های تشکیل دهنده‌ی مفصل زانو به دست بدهد. پزشکان برای بررسی موارد زیر از رادیوگرافی استفاده می‌کنند:
- هم‌محور بودن ساختارهای مفصل: مشکلات مربوط به نظم و هم‌محور بودن ساختارهای مفصل باعث بروز ناراحتی‌های مفصلی (آرتریت) یا تشدید این ناراحتی‌ها می‌شود.
- فضای مفصل: تنگ شدن فضای بین دو استخوان، که در حالت عادی با غضروف پوشیده می‌شود، یکی از نشانه‌های بیماری‌های التهابی مفصل و شدت آن است.
- خار یا زائده استخوانی: رشد زائده‌های استخوانی در مفصل یکی از نشانه‌های آرتروز است.
- شکستگی
اسکن توموگرافی محوری رایانه‌ای (CAT )
اسکن توموگرافی محوری رایانه‌ای یا به طور خلاصه سی تی اسکن آزمایشی غیرتهاجمی است که از طریق ترکیب تجهیزات رادیوگرافی با رایانه‌های پیچیده، تصاویر متعددی را از زانو به دست می‌دهد. رایانه تصاویر مجزا را با هم ترکیب می‌کند تا نمایی سه بعدی از زانو به دست بیاید. چون سی تی اسکن بافت‌های نرمی مانند رباط و عضله را واضح‌تر از رادیوگرافی معمولی نشان می‌دهد، این روش برای تشخیص مشکلات خاص زانو، مانند پارگی مینیسک زانو مفیدتر است.
تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI )
در این روش تشخیصی، آهن‌ربایی قوی به یک رایانه متصل می‌شود تا از این طریق تصویری سیاه و سفید با سایه‌های خاکستری از زانو به دست بیاید. چون MRI هم بافت‌های نرم و هم استخوان‌ها را نشان می‌دهد، روش مفیدی برای تشخیص آسیب‌دیدگی‌های غضروف، تاندون، رباط و مینیسک و همچنین ناحیه‌های متورم به شمار می‌آید.
معاینه بالینی
معاینه بالینی دقیق و کامل برای تشخیص دقیق ضروری است. پزشک حین معاینه ارزیابی می‌کند که آیا زانو واقعاً منشأ اصلی درد است یا خیر. زانودرد گاهی اوقات درد ارجاعی از دیگر نقاط بدن است و منشأ آن مشکلاتی مانند آسیب‌دیدگی مفصل ران است. درد ارجاعی به این معنا است که بیماری یا آسیب‌دیدگی یک بخش از بدن باعث احساس درد در نقطه‌ی دیگری از بدن می‌شود.
پزشک اطلاعات زیر را در فرایند تشخیص مورد توجه قرار می‌دهد:
- شرایط و ویژگی‌های خاص بیمار: درصد شیوع بعضی عارضه‌ها در افرادی با شرایط خاص بیشتر است. برای مثال آرتروز در میان سالمندان شایع‌تر است و عارضه‌های مربوط به استفاده‌ی بیش از حد از زانو در میان ورزشکاران بیشتر به چشم می‌خورد. چاقی نیز یکی از عامل‌های خطر بعضی ناراحتی‌های زانو به شمار می‌آید.
- سابقه‌ی بیمار: پزشک برای تعیین علل احتمالی آسیب‌دیدگی، از قبیل تصادف خودرو یا آسیب‌های ورزشی، سوالاتی را از بیمار می‌پرسد. همچنین پزشک از بیمار می‌خواهد که زمان شروع درد و محل احساس درد را گزارش بدهد.
- نتایج معاینه بالینی: پزشک زانو را در جهات مختلف حرکت می‌دهد و بررسی می‌کند تا نشانه‌های آسیب‌دیدگی عضله، تاندون یا غضروف را بیابد. برای مثال پزشک محل درد، مثلاً پشت زانو، جلوی زانو یا داخل یا بالای زانو را حین معاینه می‌یابد.
نکات مهم برای تشخیص با معاینه فیزیکی و بالینی
تشخیص مشکل زانو با توجه به محل اصلی درد
ساده‌ترین مرحله برای تشخیص زانو درد غالباً تعیین محل اصلی درد است. هرچند درد ممکن است ارجاعی باشد و از نقاط دیگری نشأت گرفته باشد، فکر کردن درباره‌ی محلی که بخش اعظم درد از آنجا نشأت می‌گیرد، کمک موثری به تعیین مشکل اصلی می‌کند.
درد جلوی زانو
درد جلوی زانو یا اصطلاحاً زانودرد قدامی شایع‌ترین نوع زانودرد است. درد جلوی زانو می‌تواند پی‌آمد مشکلات مختلف زانو باشد، اما غالباً نتیجه‌ی مشکلی در کشکک زانو است.
درد سمت داخلی زانو
درد سمت داخلی زانو نیز بسیار شایع است. چون معمولاً نیروی بیشتری به این بخش که نزدیک‌ترین قسمت به پای دیگر است، وارد می‌شود، این ناحیه مستعد آسیب‌دیدگی است.
درد پشت زانو
درد پشت زانو شایع‌ترین درد در افراد بالای ۵۰ سال است که در اثر ساییدگی مفصلی حس می‌شود. البته اشخاص جوان‌تر نیز این درد را پس از آسیب‌دیدگی حس می‌کنند.
درد سمت خارجی زانو
سمت خارجی زانو کمتر از بقیه‌ی نقاط زانو دچار مشکل می‌شود. این نوع درد معمولاً پی‌آمد تحریک ساختارهای واقع در سمت بیرونی زانو است.
درد ساق پا
آسیب دیدگی‌های بافت نرم، از قبیل پارگی عضلات یا گاهی اوقات آسیب‌های جدی‌تری مانند ترومبوز وریدهای عمقی ( DVT) ـ لخته شدن خون در پاها ـ باعث احساس درد در ساق پا می‌شود.
درد کشکک زانو
نیروهای بسیار شدیدی هنگام انجام دادن فعالیت‌های روزمره، از قبیل بالا و پایین رفتن از پله‌ها یا سر پا نشستن، به کشکک زانو وارد می‌شود. درد کشکک زانو ممکن است به طور تدریجی یا ناگهانی پس از آسیب‌دیدگی شروع شود.
تشخیص مشکل زانو با توجه به زمان شروع درد
بخش مهم دیگری از فرایند تشخیص زانودرد این است که مشخص شود آیا مشکل ناگهان شروع شده یا بدون هیچ علت خاصی به تدریج و به مرور زمان بروز یافته است؛ حالت اول معمولاً نشان دهنده‌ی آسیب دیدن زانو است، اما حالت دوم بیانگر ابتلا به عارضه‌ای زیربنایی است که به زانودرد نیز دامن زده است.
پیچ خوردن زانو
پیچ خوردگی بیش از حد زانو یکی از شایع‌ترین علل آسیب‌دیدگی این مفصل است. این نوع آسیب‌دیدگی عموماً حین ورزش کردن یا زمین خوردن رخ می‌دهد. بسته به این که زانو چطور پیچ خورده باشد، ساختارهای مختلف زانو تحت فشار قرار می‌گیرد، بااین توصیف تشخیص دقیق برای درمان عارضه حیاتی است.
وقتی زانو پیچ می‌خورد، عموماً غضروف یا رباط‌ها آسیب می‌بیند. آسیب‌دیدگی‌های رباط معمولاً مشکلات مزمنی را در ارتباط با پایداری زانو به وجود می‌آورند و زانو حتی ماه‌ها بعد از آسیب‌دیدگی اولیه خالی می‌کند.
آسیب‌دیدگی غضروف معمولاً با درد و ورم همراه است، حرکت زانو را محدود می‌کند و گاهی باعث قفل شدن زانو نیز می‌شود. چنانچه آسیب جدی‌تر باشد، احتمال صدمه دیدن ساختارهای متعدد وجود دارد.
کشیده شدن بیش از حد زانو
کشیده شدن بیش از حد زانو یکی از آسیب‌های ورزشی شایع است که به علت خم شدن بیش از حد زانو رو به عقب رخ می‌دهد، این حالت اصطلاحاً عقب‌زدگی زانو یا ژنو رکورواتوم (genu recurvatum ) گفته می‌شود. عقب‌زدگی زانو منجر به آسیب دیدن مفصل زانو و ساختارهای اطراف آن می‌شود و درد، ناپایداری و ورم زانو را به دنبال دارد.
رباط‌های زانو بسیار قوی هستند و مفصل را با همکاری یکدیگر، قوی و محکم نگه می‌دارند، اما اگر زانو ناگهان و به شدت به عقب برود، این کشیدگی شدید رباط‌ها را تحت فشار و تنش قابل ملاحظه‌ای قرار می‌دهد. این آسیب‌دیدگی ممکن است در اثر تکل کردن، فرود نامناسب بعد از پرش، توقف ناگهانی حین دویدن یا حتی حادثه‌ای به سادگی پریدن یک نفر روی پشت‌تان رخ دهد.
بیشتر شدن تدریجی درد
بیشتر شدن تدریجی درد معمولاً علامت ابتلا به عارضه‌ای زیربنایی است که مدت‌ها است، بدون آن که متوجه باشید، به آن مبتلا بوده‌اید. زانو گاهی اوقات مدت‌ها با یک مشکل کنار می‌آید و سپس بدون هیچ علت مشخصی باعث درد و ناراحتی بیمار می‌شود.
زانودرد ناگهانی
زانو غالباً در اثر عامل‌های زیر آسیب می‌بیند:
- وارد شدن نیرو به زانو در اثر زمین خوردن یا تکل
- کاهش سرعت ناگهانی: برای مثال توقف ناگهانی که باعث خم شدن شدید پا به سمت عقب می‌شود.
- پیچ خوردن زانو، برای مثال هنگام اسکی
حوادث فوق عموماً موجب آسیب دیدن رباط‌ها و یا غضروف زانو می‌شود. درد معمولاً ناگهانی است یا ظرف ۲۴ ـ ۴۸ ساعت بعد از آسیب‌دیدگی شروع می‌شود و با کبودی و ورم همراه است.
تشخیص زانو درد با توجه به علائم
فکر کردن درباره‌ی علائم خاص زانو گاهی به تشخیص صحیح کمک می‌کند. ممکن است درد کاملاً منتشر باشد یا دور زانو در جریان باشد، در هر حال فکر کردن درباره‌ی نوع درد و شیوه‌ی منتشر شدن آن، زمان شروع درد و فعالیت‌هایی که به دلیل تحمل درد نمی‌توانید انجام بدهید، تشخیص زانودرد را برای پزشک آسان‌تر می‌سازد.
طیف وسیعی از علائم همراه با زانودرد گزارش شده است که از آن جمله می‌توان به ورم ، خالی کردن زانو ، احساس درد هنگام دویدن، زانو زدن یا خم شدن و صدا دادن زانو اشاره کرد.
درمان‌های مفید برای تسکین زانودرد
پزشک درمان مناسب را با توجه به ماهیت آسیب‌دیدگی و ترجیح بیمار توصیه می‌کند. بنابراین بهتر است قبل از شروع درمان، از روش‌های مختلف درمان زانودرد اطلاع داشته باشید، تا بتوانید تصمیم آگاهانه‌ای بگیرید.
استراحت کردن، یخ گذاشتن، بستن و بالا گذاشتن (RICE)
استراحت دادن به زانو، یخ گذاشتن روی زانو، بستن و بالا گذاشتن زانو که با سرواژه RICE شناخته می‌شود، به تسکین درد حاد کمک می‌کند، اما شرایط برای تسکین درد مزمن متفاوت است. اگر از زانودرد مزمن رنج می‌برید، باید بدانید که استراحت کردن فقط باعث ضعیف شدن عضلات می‌شود، حال آن که این عضلات باید تقویت شوند تا دردتان کمتر شود یا از بین برود.
تغییرات سبک زندگی
با انجام دادن چند تغییر ساده در سبک زندگی‌تان می‌توانید به تسکین زانودرد کمک کنید. برای مثال نگه داشتن وزن در حد مناسب، فشار روی زانو را کاهش می‌دهد. همچنین لازم است که از انجام دادن بعضی فعالیت‌های مانند دویدن که نیروی بسیار شدیدی را به زانوها وارد می‌کند، خودداری کنید.
درمان دارویی
برای تسکین زانودرد داروهای بدون نسخه‌ای مانند استامینوفن و داروهای غیراستروئیدی ضدالتهابی و همچنین داروهای قوی‌تری مانند مسکن‌های مشتق از مواد مخدر مصرف می‌شود. داروهای دیگری مانند استروئید نیز تجویز می‌شود. چون مسکن‌های مخدر اعتیادآوراند، لازم است که متخصص درد مجربی بر طرح درمان دارویی نظارت داشته باشد. داروهای ضدالتهابی و استروئیدها نیز باید با احتیاط مصرف شود، چون این داروها مفصل زانو و غضروف را ضعیف می‌کنند.
ورزش و فیزیوتراپی
بعضی ورزش‌ها موجب تقویت و کشش عضلات و تسکین درد می‌شود. البته لازم است بدانید که انجام چه ورزش‌هایی برای‌تان ممنوع است، چون بعضی ورزش‌ها آسیب بیشتری را به زانو وارد می‌کنند.
بلوک عصب ژنیکولار
سیگنال‌های دردی که اعصاب ژنیکولار آنها را از مفصل زانو به مغز می‌برد، در این روش متوقف می‌شود. پزشک ابتدا داروی بی‌حسی را برای تسکین موقتی درد در عصب ژنیکولار تزریق می‌کند. چنانچه تزریق موثر باشد، عمل غیرجراحی ابلیشن رادیوفرکوئنسی برای به دست آمدن تسکین درازمدت انجام می‌شود. این عمل حرارتی را تولید می‌کند که پروتئین‌های موجود در عصب را لخته می‌کند و به این ترتیب سیگنال‌های درد متوقف می‌شود.
تحریک اعصاب محیطی
جراح الکترودها و یک باطری کوچک را نزدیک اعصاب محیطی که سیگنال‌های درد را از زانو به مغز منتقل می‌کنند، قرار می‌دهد. الکترودها جریان الکتریکی ضعیفی را به عصب منتقل می‌کنند که بیمار آن را به صورت گزگز خفیفی احساس می‌کند؛ جریان برق عصب را فریب می‌دهد تا سیگنال‌های درد ارسالی به مغز را متوقف کند. بیمار فرکانس تحریک الکتریکی را کنترل می‌کند.
درمان‌های مکمل
زانودرد برخی بیماران به کمک ماساژ، بیوفیدبک، تن‌آرامی، مدیتیشن، طب سوزنی، یوگا یا تجسم آرام می‌شود.
جراحی
جراحی عمدتاً برای اصلاح آسیب ساختاری انجام می‌شود. جراحی نباید نخستین درمان انتخابی باشد، هرچند گاهی اوقات راه دیگری به جز جراحی وجود ندارد.
