درمان زانو و پای ضربدری بدون جراحی

زانوی ضربدری یا ژنووالگوم به طور کلی به انحنای غیرطبیعی پایین پا، از زانو به پایین، اشاره دارد. در این حالت، زانوها هنگام مماس شدن فاصله زیادی را بین پاها ایجاد می‌کنند و ساقها در یک خط مستقیم قرار نمی‌گیرند. این شرایط می‌تواند باعث تحمیل فشار بیش از حد بر قسمت خارجی زانو شود. برای درمان زانوی ضربدری، روش‌های مختلفی وجود دارد که بسته به شدت انحراف، درمان مناسبی انجام می‌شود.

در کودکان، پاها تا سن ۱۸ ماهگی در حالت پرانتزی قرار دارند و سپس به طور طبیعی صاف می‌شوند. از سن ۲ سالگی به بعد، ممکن است زانوی ضربدری شکل بگیرد و در این موارد، تا سن ۴ تا ۶ سالگی باید اصلاح شود. علاوه بر این، زانوی ضربدری در کودکان ممکن است ناشی از مشکلات چرخش پا (هایپرپرونیشن) باشد که باید (به ویژه بعد از سن ۲ سالگی) درمان شود.

علائم و نشانه ها

اگر کودک با پا ضربدری زانوها را در حالت ایستاده به یکدیگر بچسباند، فاصله قابل توجهی بین دو پا، از زانو به پایین، به گونه‌ای ایجاد می‌شود که پاها و مچ پاها بیش از حالت طبیعی از یکدیگر دور خواهند بود.

فاصله اندک بین پاها و مچ پاها طبیعی است، و فاصله حدود 10 سانتی متری در کودکان زیر 4 سال مایه نگرانی نیست. بااین حال بهتر است در صورت مشاهده موارد زیر کودک را برای معاینه و درمان زانو ضربدری نزد پزشک عمومی ببرید:

 فاصله بین دو مچ پا بیشتر از 10 سانتی متر است.

 تفاوت آشکاری بین زاویه از زانو به پایین پاها در زمان صاف ایستادن

 زاویه رو به داخل یا خارج زانو بیش از حد طبیعی است.

 کودک به دلیل زاویه زانو از زانو درد رنج می‌برد.

 کودک به دشواری یا شیوه‌ای غیرطبیعی و ناخوشایند راه برود.

زانو ضربدری در بزرگسالان

زانوی ضربدری گاهی اوقات در میان بزرگسالان نیز به چشم می‌خورد که در افراد مسن‌تر غالباً از مشکلات مفصلی مانند آرتروز یا روماتیسم مفصلی زانو نشأت می‌گیرد.

حالت اندامی نامناسب در موارد شدید به تدریج تأثیر نامطلوبی را بر دیگر بخش‌های بدن، مانند مفصل‌های ران یا لگن، کمر یا پا و کف پا به جا می‌گذارد و در نتیجه بیمار دچار درد، لنگش یا مشکل در راه رفتن می‌شود.

علل

زانو ضربدری در میان کودکان سالم زیر 6 یا 7 سال بسیار رایج است. این عارضه به این دلیل رخ می‌دهد که وزن کودک، در قالب بخشی طبیعی از فرایند رشد، به قسمت خارجی مفصل زانو تحمیل می‌شود.

جهت درمان پا ضربدری به مواردی که در ادامه بیان می شود توجه نمائید، پا ضربدری در اکثر موارد به خودی خود بدون درمان پای ضربدری اصلاح می‌شود. بدن کودک تغییرات بسیاری را در دوران رشد تجربه می‌کند، برای مثال پاها به مرور زمان و به تدریج تغییر شکل می‌دهند و صاف‌تر می‌شوند.اگر پای ضربدری خود به خود اصلاح نشود و فاصله بین مچ‌ پاهای کودک بیش از 10 سانتی متر باشد یا زانوها متقارن نباشد، احتمالاً مشکلی در رشد کودک وجود دارد یا وی به عارضه خاصی مبتلا است. دلیل زانو ضربدری در اکثر موارد مشخص نیست، هر چند شماری از عارضه‌های دوران کودکی در بروز این بدشکلی نقش دارد:

نرمی استخوان

عارضه‌ای نادر که رشد استخوان کودک را تحت الشعاع قرار می‌دهد و معمولاً از کمبود ویتامین D ناشی می‌شود. لازم به ذکر است که نور خورشید منبع ویتامین D است و این ویتامین در ماهی‌های چرب، تخم مرغ، مواد غذایی غنی شده و برشتوک صبحانه یافت می‌شود.

کمبود ویتامین‌ها و مواد مغذی

مانند کمبود ویتامین ث (اسکوروی) که تأثیر بسیار نامطلوبی بر رشد استخوان‌ها و مفصل‌ها دارد، البته خوشبختانه این بیماری نادر است.

عارضه‌های نادر ژنتیکی یا ارثی

مانند سندرم کوهن که مشکلات متعددی چون دشواری متوسط تا شدید‌ در یادگیری، مشکلات بینایی پیشرونده و در موارد انگشت شمار مفصل‌های خمیده را به  دنبال دارد.

سابقه وجود ناهنجاری‌های اسکلتی در خانواده نیز می‌تواند علت اصلی ضربدری شدن زانوی کودکان باشد.

زانوی ضربدری بزرگسالان پس از آسیب دیدگی‌هایی مانند شکستگی به خوبی جوش نخورده استخوان درشت نی یا در اثر ابتلا به عارضه‌هایی مفصلی مانند آرتروز یا روماتیسم مفصلی رخ می‌دهد.

آرتروز زانو نیز گاهی اوقات باعث ضربدری شدن زانوها می‌شود. زانوی ضربدری فشار مضاعفی را به مفصل زانو تحمیل می‌کند که در نهایت به آرتروز می‎انجامد.

تشخیص

شدت زانو ضربدری را می‌توان با اندازه‌گیری فاصله بین مچ دو پا در زمان چسباندن دو زانو به یکدیگر تعیین کرد.

برای اندازه‌گیری فاصله بین مچ‌های پا، کودک را به پشت بخوابانید و پاهایش را صاف کنید. سپس زانوهایش را به یکدیگر بچسبانید و فاصله بین بخش داخلی دو مچ را اندازه بگیرید.

اگر کودک در سنین بین 2 تا 4 سالگی است و فاصله بین دو مچ 10 ساتی متر است، حالت ضربدری معمولاً خود به خود همگام با رشد کودک اصلاح می‌شود. اما اگر فاصله بیش از 10 سانتی متر باشد، بهتر است به پزشک متخصص مراجعه کنید. فاصله بیش از 10 سانتی متر در کودکان بزرگتر باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد تا مشخص شود که آیا کودک به عارضه‌ای جدی‌تر مبتلا شده است یا خیر.

پزشک علاوه بر فاصله بین دو مچ پا موارد زیر را نیز ارزیابی می‌کند:

قد کودک

تقارن زانوها

هم‌محوری پاها، مفصل‌های ران و پایین و کف پا

شیوه گام برداشتن کودک، به منظور تعیین الگوی راه رفتن وی

 روش های درمان

از آنجایی که زانو ضربدری به طور طبیعی در کودکان در حال رشد نیز بروز می‌یابد، بهتر است وضعیت پاهای کودک از ابتدا تحت نظر باشد. اگر درمان زانوی ضربدری خود به خود انجام نشد و استمرار داشت، مدالیته‌های درمانی خاص و اقدام‌های اصلاحی باید انجام شود.

زانوی ضربدری گاهی با درمان عارضه اصلی به وجود آورنده این بدشکلی از بین می‌رود. اختلال‌های تغذیه‌ای، بیماری‌های مفصلی یا دیگر عارضه‌ها، را البته در صورت وجود، باید به نحو مناسب درمان نمود. برای درمان پای ضربدری مصرف مکمل ویتامین D و ویتامین ث و دیگر ویتامین‌ها و مواد معدنی در کنار ورزش می‌تواند مفید باشد.

بریس‌ یا زانوبند

کفش مخصوص، بریس یا ارتوز شبانه زانوها و مچ‌ها را در زاویه درست نگه می‌دارد. بریس یا زانوبند زاویه صحیح زانو را حفظ می‌کند و با جلوگیری از حالت ضربدری، رشد و حالت اندامی مناسب را هنگام راه رفتن یا دویدن بهبود می‌بخشد و در درمان زانوی پرانتزی موثر است.

زانوی ضربدری با شدت ملایم را می‌توان با نرمش‌ها و تمرین‌های تقویتی‌ای اصلاح نمود که با هدف پایدارسازی و تنظیم مجدد و هم‌محور کردن زانوها انجام می‌شوند. این تمرین‌ها را باید 10 بار برای هر پا تکرار کرد و به تدریج از وزنه نیز استفاده کرد.

ورزش و حرکات اصلاحی

در ادامه چند حرکات اصلاحی پای ضربدری متداول برای درمان زانوی ضربدری توضیح داده می‌شود:

لانژ پهلو

برای انجام این ورزش پای ضربدری بایستید و پاها را به عرض لگن باز کنید و دمبل‌ها را در کنار بدن نگه دارید.

ضمن پایین نگه داشتن باسن، گام بلندی به سمت راست بردارید. مانع کشیده شدن زانو بالای پنجه شوید و در حالتی قرار بگیرید که گویی می‌خواهید وزنه‌ها را کنار پاها بگذارید.

به حالت اول برگردید. سپس به سرعت حرکت را به سمت چپ تکرار کنید. این حرکت را 10 تا 12 بار برای هر سمت انجام دهید.

پلانک از پهلو

حرکت پلانک بیشتر برای تقویت عضله‌های شکم مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما برای اصلاح زانو ضربدری نیز مفید است، چون بخش خارجی پا، مفصل‌های ران و عضله‌های شکم هنگام قرار گرفتن در این ورزش زانو ضربدری تقویت می‌شود.

•  در ابتدا روی پهلوی راست (و بعد روی پهلوی چپ) دراز بکشید و پاها را دراز کنید. دست چپ را روی مفصل ران یا لگن قرار دهید.
•  عضله‌های شکم را به داخل بکشید و 60 ثانیه در این حالت بمانید. حتماً مفصل‌های ران و زانوها را از روی زمین بلند کنید.
• این حرکت را 2 یا 3 بار برای هر سمت تکرار کنید.

راه رفتن با استفاده از کش مخصوص

این تمرین برای عضله‌های دور کننده ران (ابداکتور)، سرینی (باسن) و مفصل‌های ران بسیار مفید است.

جا پای جا گذاشتن:

این تمرین را می‌توان با استفاده از نوار مقاومتی دارای دسته یا نوار لوله‌ای/ مدور به شیوه‌ای یکسان انجام داد.

1- پاها را داخل نوار لوله‌ای بگذارید و نوار را دقیقاً زیر عضله ساق پا قرار دهید یا هر سر آن را با یک دست بگیرید و با هر دو پا روی بخش میانی نوار بروید. سپس نوار را با جابه‌جا کردن دو سر آن در دست‌ها به حالت ضربدری دربیاورید.

2- در ابتدا هر دو پا را کنار یکدیگر قرار دهید.

3- با یک پا، یک گام آهسته مستقیم به چپ یا راست بردارید.

4- پای دیگر را نیز در همان جهت حرکت دهید.

5- این شیوه راه رفتن را به همین شکل به آهستگی ادامه دهید، یعنی اول یک پا و بعد پای دیگر را حرکت دهید.

حرکت مخصوص نوار ایلیوتیبیال با استفاده از استوانه فومی

فوت کوزه‌گری یک روش برای حل مشکل زانوی ضربدری چرخش یا غلتاندن نوار ایلیوتیبیال است. بدون شک، تمرین‌های فوت کوزه‌گری در تقویت عضلات ران بسیار مؤثر هستند. اما اگر نوار ایلیوتیبیال به درستی استفاده نشود، مفصل زانو همچنان به سمت داخل خم می‌شود. برای ارتقاء این نوار، در 2 تا 3 هفته اول، این حرکت چرخشی را 4 تا 5 بار در هر تمرین انجام دهید تا نوار واقعاً شل شود. سپس، تعداد جلسات را به 2 تا 3 بار در هفته کاهش دهید.

 برای انجام این تمرین، به پهلو روی زمین دراز بکشید و استوانه فومی را به صورت دقیق بالای مفصل ران زیر بدن قرار دهید، مطابق تصویر. برای کاهش فشار استوانه فومی روی ران، می‌توانید پای دیگر را از روی زمین بردارید و برای حفظ تعادل، روی زمین قرار دهید. همچنین، می‌توانید از بازوها برای بلند کردن بدن از زمین و کاهش فشار بر روی استوانه استفاده کنید. با استفاده از بازوها و پاها، استوانه فومی را در امتداد ران، از مفصل ران تا زانو، بغلتانید.

زانوی ضربدری عوارض جدی برای بدن ایجاد می‌کند. عدم هم‌محوری زانو و مفصل‌های ران منجر به آسیب دیدگی مفصلی، درد و تحریک مداوم می‌شود. با انجام تمرینات فوق، می‌توان شرایط کلی را بهبود بخشید و مشکلات مزمن درازمدت را درمان کرد. به تمام بیمارانی که از مشکلات مفصلی رنج می‌برند، توصیه می‌شود به متخصص طب فیزیکی و توانبخشی مراجعه کنند و توصیه‌ها و آموزش‌های وی را با دقت اجرا کنند.